فعالان اقتصادی بر این باورند که باید در مسیر حذف موانع تجاری بین دو کشور گام‌های جدی برداشت. به گفته آنها، اقداماتی چون «یکسان‌سازی استانداردها»، «حذف موانع فعلی گمرکی»، «حضور پررنگ‌تر شرکت‌های ایرانی در پروژه‌های نفت و گاز عراق»، «سرمایه‌گذاری‌های مشترک»، «انتقال بخشی از خطوط تولید، مثل بسته‌بندی به عراق»، «قرارداد صدور گاز، صدور برق و خدمات فنی و مهندسی»، «ایجاد دفاتر فروش»، «ارائه خدمات پس از فروش»، «توزیع مویرگی کالاهای مصرفی»، «ایجاد فروشگاه‌های زنجیره‌ای» و «اختصاص خط اعتباری به عراق» راز ماندگاری ایران در بازار عراق است که افزایش حجم مبادلات تجاری را نیز در پی خواهد داشت. از سوی دیگر، برخی از کارشناسان معتقدند شانس توسعه روابط با عراق وجود دارد و ایران می‌تواند شریک تجاری اول آنها شود که این امر با حضور بخش‌خصوصی امکان‌پذیر است؛ زیرا بخش‌خصوصی ايران در تعامل با عراق موفق‌تر از بخش‌هاي عمومي و دولتي عمل کرده است. در همین ارتباط، اخیرا نیز شاهد سفر هیات اقتصادی به عراق بودیم که تلاش متولیان تجاری کشور در این سفر بر این بود که نیازهای بازار عراق را شناسایی کرده و راه‌های توسعه روابط دو کشور را مورد بررسی قرار دهند.
واکاوی تجارت دو کشور همسایه
اگرچه به گفته کارشناسان، عراق جزو شرکای عمده تجاری ایران به‌شمار می‌رود، اما ترکیه رقیب اصلی ایران در این بازار، همچنان در رتبه نخست تجارت با عراق قرار دارد و توانسته است گوی سبقت را از ایران در تجارت با ایران برباید. البته طبق آمارها، «عراق» سومین مقصد صادراتی ایران به‌شمار می‌رود. در 9 ماه منتهی به آذر سال 95، ایران از نظر وزنی معادل 10میلیون و 989 هزار تن کالا به ارزش 4 میلیارد و 573 میلیون دلار به عراق صادر کرده است. همچنین براساس آمارها، میزان صادرات ایران به عراق در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته از نظر ارزشی با رشد نزدیک به 5 درصد و به لحاظ وزنی با رشد 41/ 2 درصد مواجه بوده، اما آنچه در این بین مهم است اینکه باید تلاش کرد روابط تجاری با عراق از حالت پیله‌وری و مرزنشینی به تجارت رسمی تبدیل شود. از طرفی باید این موضوع را در نظر داشت که قطعا ناامنی موجود در عراق، مانعی بر گسترش مبادلات تجاری است، اما نباید فراموش کرد که عراق بزرگ‌ترین فرصت تجاری و اقتصادی ایران به‌شمار می‌رود، از این‌رو شرکت‌های ایرانی باید تلاش کنند، حضور خود را در بازار این کشور تقویت کنند.
در همین رابطه سیدحمید حسینی فعال اقتصادی، در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد»، به واکاوی روابط تجاری ایران با عراق پرداخت. وی با اشاره به اینکه ادعا می‌شد، قرارداد تعرفه ترجیحی عراق با کشورهای عربی در پايان سال ٢٠١٦ به پایان می‌رسد و قرارداد سازمان استاندارد عراق با شرکت‌های بازرسي بین‌المللی براي سال ۲۰۱۷ تمدید نخواهد شد، تصریح کرد: سرپرست وزارت بازرگاني عراق این موضوعات را تایید نکرد و بعید می‌دانم این اتفاق رخ دهد. به گفته وی، پایانه‌های مرزی این کشور از سه پایانه به 23 پایانه افزایش پیدا کرده و استاندارد عراق قادر نیست کیفیت کالاهاي وارداتي را به علت تنوع مرزها کنترل کند و مجبور است از شرکت‌های بین‌المللی کمک بگیرد. حسینی افزود: این موضوع ممکن است در برخی مواقع ورود کالاهای ایرانی را با مشکل مواجه سازد. عضو هیات مدیره اتحادیه صادرکنندگان نفت، گاز و پتروشیمی افزود: اما چنانچه کالای ایرانی از نظر کیفیت مورد تایید قرار گیرد و اسناد به تایید سفارت برسد، مشکلی برای ورود کالا به عراق نخواهیم داشت. وی در عین حال بیان کرد که تغییر مکرر قوانین در عراق و تفاوت در نوع بسته‌بندی کالاهای صادراتی از سوی ایران، در برخی موارد، مانع از ورود کالاهای ما به عراق شد و بازگشت برخی از کالاها را موجب شد. البته این فعال بخش‌خصوصی به این موضوع هم اشاره کرد که تغییر قوانین در شرایط بی‌ثبات و بحران زده عراق، امری کاملا طبیعی است و نمی‌توان آن را سازمان دهی شده عنوان کرد که بخواهیم با آن مقابله کنیم. به گفته وی، مواردی چون «سرمایه‌گذاری‌های مشترک»، «انتقال بخشی از خطوط تولید مثل بسته بندی به عراق»، «خرید کالا خصوصا خرید نفت از عراق و پالایش در پالایشگاه آبادان»، «یکسان‌سازی استانداردها» و «حذف موانع فعلی گمرکی» می‌تواند منجر به توسعه مراودات اقتصادی بین دو کشور شود.
سه حالت برای حضور در بازار عراق
عضو هیات مدیره اتحادیه صادرکنندگان نفت، گاز و پتروشیمی یکی از مشکلات ایران در بازار این کشور را حضور کمرنگ شرکت‌های ایرانی در بازار عراق عنوان کرد و سه حالت را برای حضور فیزیکی بیشتر و تاسیس نمایندگی در بازار عراق پیشنهاد داد. به گفته وی، نخستین حالت که می‌تواند در پایداری ایران در بازار عراق موثر باشد و حجم روابط فی مابین را گسترش دهد، حضور پررنگ در پروژه‌های نفت و گاز عراق است. یعنی اگر قصد داریم به‌عنوان توسعه دهنده میادین عراق حضور یابیم، قطعا دولت باید از طریق صندوق توسعه ملی یا سایر منابع، خط اعتباری را به عراق اختصاص دهد تا بتوانیم یکی از میادین عراق را توسعه دهیم و از این محل برای پیمانکاران داخلی موقعیت کاری ایجاد کنیم. دومین حالت به اعتقاد وی این است که شرکت‌های پیمانکاری ایرانی را در عراق به ثبت برسانیم تا آنها بتوانند در مناقصه‌های شرکت نفت عراق شرکت کرده یا به‌عنوان پیمانکار با شرکت‌های بزرگ خارجی که در عراق حضور دارند، همکاری کنند. اما متاسفانه از آنجایی که شرکت‌های پیمانکاری ما فاقد رتبه بین‌المللی هستند، قطعا برای همکاری با عراق دچار مشکل می‌شوند که باید این معضل را از طریق موسسات بین‌المللی استاندارد حل کنیم. از نظر حسینی، حالت سوم اینکه اگرچه ما در بسیاری از اقلام، سازنده تجهیزات نفتی هستیم، اما از آنجا که استاندارد اتحادیه اروپا را نداریم، این امر مانع از ورود تجهیزات ما به بازار عراق می‌شود. در همین ارتباط باید با عراق به توافق برسیم که یا استاندارد ایران را بپذیرند یا اینکه انجمن سازندگان تجهیزات صنعت نفت به نحوی استاندارد اتحادیه اروپا را به‌دست بیاورند که راه ورود تجهیزات ما به عراق باز شود.
حسینی در بخش دیگری از سخنان خود به این موضوع نیز اشاره کرد که عراقی‌ها اعتقاد دارند، ایران در سال ۲۰۱۴ حدود ۱۴ میلیارد دلار به این کشور صادرات داشته، این در شرایطی است که آنها با قیمت‌های خودشان کالاهای صادراتی ما را ارزيابي، محاسبه و قيمت‌ها را به قيمتي معادل ٦٠ درصد بيش از قيمت پايه ايران محاسبه مي‌كنند. به همین دلیل صادرات ٨ میلیارد دلاری ایران برای آنها ١٤ میلیارد دلار ثبت شده است. این فعال بخش‌خصوصی این را هم گفت که بانک‌های عراق برای سپرده‌گذاری مردم کارمزد یا سودی پرداخت نمي‌كنند. بنابراین عراقی‌ها ترجیح می‌دهند پس‌اندازهاي خود را در بانک‌های ایرانی سپرده کنند. اگر عاقلانه رفتار کنیم می‌توانيم منابع زیادی را از این محل جذب کنيم.
محور مذاکرات با عراقی‌ها
عضو هیات مدیره اتحادیه صادرکنندگان نفت، گاز و پتروشیمی همچنین سفر اخیر تیم تجاری ایران به عراق را بستری برای همراهی، همکاری و همفکری بین مسوولان دو کشور عنوان کرد که می‌تواند در توسعه روابط با عراق و رفع موانع موثر باشد. به گفته وی، در مذاکراتی که تیم تجاری ایران با طرف عراقی انجام داد، برای تسریع مذاکرات به‌منظور فعال کردن نظام تعرفه‌های ترجیحی میان دو کشور توافق و همچنین مقرر شد که کمیته مشترکی برای بررسی و اقدام در زمینه فرصت‌ها و اولویت‌های سرمایه‌گذاری تشکیل شود. از محورهای سفر مسوولان تجاری ایران به عراق می‌توان به مواردی چون «بیان دیدگاه‌ها و نظرات ایران به مسوولان عراقی درباره لزوم قرارداد تعرفه ترجيحي بین دو کشور، یکسان‌سازی استانداردها، رفع موانع بانکی و گمرکی، ارتقای سطح روابط تجاری و صنعتی دو کشور، تشکیل کارگروه مشترک بین بخش‌خصوصی و دولتی ایران و عراق برای توسعه روابط و رفع مشکلات بین دو کشور، دعوت از معاون وزیر بازرگانی و مدیران شرکت‌های دولتی برای مبادلات تجاری و صدور کالاهایی نظیر مصالح ساختمانی، مواد غذایی و ماشین‌آلات صنعتی به عراق، موافقت با استقرار دفتر اتاق مشترک ایران و عراق در محل اتاق بازرگانی بغداد، آشنایی فعالان بخش آرد و روغن ایران با بازار عراق، پیگیری وصول مطالبات ایران از وزارت برق عراق و همکاری بانکی بین دو کشور» اشاره کرد.
فرصت‌های تکرارنشدنی همکاری
از سوی دیگر، رایزن بازرگانی ایران در عراق با اشاره به آمارها، گفته است: در 9 ماه منتهی به آذر سال جاری، صادرات ایران به عراق هم از نظر ارزشی و هم وزنی نسبت به مدت مشابه سال گذشته رشد را تجربه کرده است. محمد رضازاده با بیان این مطلب گفت: هر چند انتظار می‌رفت با ممنوعیت صادرات سیمان به‌عنوان نخستین کالای صادراتی کشورمان به عراق، کاهش 10 درصدی صادرات را شاهد باشیم اما نه‌تنها این کاهش اتفاق نیفتاده، بلکه افزایش صادرات را نیز در این مدت داشته‌ایم. وی در ادامه اظهار کرد: دلیل عمده کاهش واردات عراق به علت کاهش قیمت نفت، افزایش هزینه‌های دفاعی برای مقابله با داعش و جنگ داخلی بوده که بودجه عمرانی این کشور را با کاهش شدید مواجه کرده است.
رضازاده در عین حال با تاکید بر اینکه فرصت‌های بازار عراق غیر قابل تکرار است، گفت: این امر باعث شده مصرف‌کنندگان عراقی رغبت بیشتری به استفاده از کالای ایرانی از خود نشان دهند. همچنین از آنجا که رقبا امکان حضور مستقیم در بیشتر استان‌های عراق را از دست داده‌اند، از حضور شرکت‌های ایرانی استقبال بیشتری می‌شود. از سوی دیگر، چون راه برای ورود کشورهای حامی داعش به بازار عراق با موانعی مواجه شده، امنیت برای حضور شرکت‌های ایرانی در عراق بیشتر از قبل شده است. وی اضافه کرد: این موضوع به ویژه در استان‌های مذهبی جنوبی و استان‌های هم‌مرز با ایران که قرابت فرهنگی و مذهبی بیشتری با کشورمان دارند، بیشتر محسوس است.
رایزن بازرگانی کشورمان در بغداد بیان کرد: تجار و صادرکنندگان ایرانی با حضور در بازار عراق از فرصت‌های به‌وجود آمده حداکثر استفاده را بکنند و با تشکیل کنسرسیوم و شرکت‌های مدیریت صادرات به ایجاد دفاتر فروش، ارائه خدمات پس از فروش، توزیع مویرگی کالاهای مصرفی، ایجاد فروشگاه‌های زنجیره‌ای و... اقدام کنند تا ماندگاری خود در بازار عراق را افزایش دهند. وی تاکید کرد که ممکن است این فرصت استثنایی باشد و هرگز تکرار نشود.