چالش‌های رقابتی شدن صنعت فولاد

گروه صنعت و معدن: تلاطم به وجود آمده در بازار جهانی فولاد موجب شد تا فعالان بخش خصوصی بر ضرورت رقابتی شدن بازار فولاد تاکید کنند. در این راستا نیز در سی و پنجمین نشست کمیته ماده 76 برنامه توسعه که در اتاق بازرگانی ایران برگزار شد بر دستیابی به این مهم تاکید شد و مشکلات موجود بر سر راه صنعت فولاد مورد بررسی قرار گرفت.

افزایش ناگهانی تعرفه ورق‌های فولادی از 10 درصد به 20 درصد، عدم امکان تامین ورق‌های فولادی مورد نیاز،‌ افزایش قیمت تمام‌شده محصولات، الزام به فروش‌های اعتباری، تعطیلی واحدهای فعال در این حوزه و... را می‌توان از جمله چالش‌هایی دانست که در این نشست بر آن تاکید شد. علاوه بر مشکلات مذکور به گفته فعالان بخش خصوصی افزایش حقوق ورودی و سود بازرگانی ورق‌های فولادی که با بالا رفتن قیمت جهانی فولاد همراه شد افزایش قیمت تمام‌شده محصولات تولیدی لوله و پروفیل‌های فولادی را به همراه داشت. چالش‌هایی که به گفته فعالان صنعتی امکان رقابتی شدن این صنعت را کاهش داده و بازار محصولات فولادی را با مشکلات بسیاری مواجه کرده است. فعالان اقتصادی اعلام کردند عدم امکان تامین ورق‌های فولادی مورد نیاز داخل کشورموجب افزایش واردات شده و با بالا رفتن تعرفه‌های گمرکی واردات افزایش قیمت تمام‌شده محصولات را به دنبال داشته است. ناکافی بودن توان تولید داخل برای تامین نیاز صنایع کشور به ورق‌های فولادی، حذف ارز مبادله‌ای برای واردات و همچنین محدودیت حجمی عرضه این محصولات در بورس کالا، از دیگر ایرادات مطرح شده از سوی فعالان این بخش عنوان شده است. علاوه بر مطرح کردن چالش‌های صنعت فولاد در این نشست پیشنهاد شد که واردات موقت روش مناسبی برای تامین نیاز فعالان این حوزه خواهد بود. از سوی دیگر بر این نکته تاکید شد که ایراد و مشکل در مقرون به صرفه بودن صادرات مواد اولیه از کشور است که پیشنهاد می‌شود با وضع تعرفه بر صادرات مواد خام و همچنین برابری قیمت صادراتی و داخلی، تا حد زیادی بتوان از صنایع داخلی به‌ویژه صنایع تبدیلی فولاد حمایت کرد.

بررسی وضعیت فولاد ایران و جهان

در حال حاضر بازار جهانی فولاد با رکود عمیقی مواجه شده که این امر بر روند تولیدکنندگان فولاد اثرگذار بوده است. رکود به وجود آمده موجب شده تا تولیدکنندگان فولاد جهان به فکر راهکاری برای عبور از این چالش باشند تا به این طریق شرایط برای بازگشت به دوران طلایی رشد تولید فولاد فراهم شود. در این خصوص نیز علاوه بر پیشنهادهای مطرح شده در سی و پنجمین نشست کمیته ماده 76 برنامه توسعه، معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق تهران نیز چندی پیش به بررسی وضعیت صنعت فولاد در ایران و جهان پرداخت و در آن به این نکته اشاره کرد که با وجود اینکه در سال 2014 در سراسر جهان، شاهد تلاطم‌هایی بودیم، اما صنعت فولاد بار دیگر رکورد جدیدی باقی گذاشت.براساس آمار اعلام شده در سال 2014 مجموع فولاد خام تولیدی به 1665 میلیون تن رسید که در مقایسه با سال 2013، یک درصد رشد داشته است. براساس این گزارش در سال 2014 شاهد ظهور یک مرحله جدید در بازار فولاد بوده‌ایم. در دهه گذشته، صنعت فولاد تحت ‌تاثیر اتفاقات و اقدامات چین بود. شواهد فعلی حاکی از آن است که صنعت فولاد در حال حاضر وارد دوره‌ای از توقف شده است که بدون شک تقاضای جدید کشورهایی به جز چین می‌تواند این توقف را به حرکت وا دارد، اما نکته قابل توجه آن است که هیچ‌کس نمی‌داند چه زمانی این موضوع اتفاق خواهد افتاد. امروزه، چین سهم 48 درصد از بازار جهانی را در اختیار دارد. به نظر می‌رسد در سال‌های آینده سهم کشور چین از تقاضای فولاد جهانی کاهش یابد. کاهش تقاضای فولاد جهانی موجب شده تا بازار فولاد با رکود بسیاری مواجه شود.

تولید فولاد خام در جهان

صنعت فولاد به‌عنوان دومین صنعت بزرگ دنیا بعد از صنعت نفت و گاز، با برآورد گردش مالی جهانی حدود 900 میلیارد دلار است. فولاد در همه صنایع مهم از جمله انرژی، ساخت‌وساز، خودرو، حمل‌ونقل، زیرساخت‌ها، بسته‌بندی و ساخت ماشین‌آلات کاربرد دارد. همچنین فولاد، به‌عنوان ماده اصلی مورد استفاده در انتقال انرژی‌های تجدیدپذیری همچون انرژی گرمایی، ‌انرژی خورشیدی و انرژی حاصل از جزر و مد کاربرد دارد. صنعت ساخت‌وساز و مسکن به‌عنوان مصرف‌کننده عمده فولاد، با مصرف حدود 50 درصد فولاد تولید شده مطرح است. طبق پیش‌بینی‌های انجام شده تا سال 2050، به منظور پاسخگویی به نیازهای جمعیت رو به رشد، مصرف فولاد 5/ 1 برابر بیشتر از مصرف فعلی خواهد بود.

از سال 2000 تاکنون، تولید فولاد خام جهان به جز در سال‌های 2008 و 2009 (مصادف با بحران مالی جهانی)، روندی صعودی را دنبال کرده است. کل تولید فولاد خام در جهان در سال 2000 معادل 850 میلیون تن بوده که در سال 2014 به مقدار 1665 میلیون تن افزایش یافته است. باوجود روند صعودی میزان تولید فولاد خام، از سال 2010 سرعت رشد تولید فولاد کاهش پیدا کرده است.

کشورهای عمده تولیدکننده فولاد خام

چین با تولید 7/ 822 میلیون تن در سال 2014 در رتبه نخست تولید فولاد قرار دارد که نسبت به سال 2013 رشد اندکی را تجربه کرده است. کشورهای ژاپن، آمریکا و هند در رتبه‌های بعدی تولید فولاد قرار دارند.در میان 20 کشور برتر تولیدکننده فولاد، مقدار تولید فولاد در سال 2014 نسبت به سال 2013، در 7 کشور ترکیه، برزیل، اوکراین، ایتالیا، اسپانیا و استرالیا روندی کاهشی داشته است.کره‌جنوبی که در سال 2014 با تولید 71 میلیون تن در رتبه پنجم قرار دارد، با رشد 2/ 8 درصدی بیشترین میزان افزایش تولید را در میان این کشورها داشته است.ایران نیز در سال 2013 با تولید معادل 4/ 15 میلیون تن رتبه پانزدهم را کسب کرده است که در سال 2014 با رشد 8/ 5 درصدی نسبت به سال ماقبل ، ‌رتبه خود را به رده چهاردهم (به جای فرانسه) ارتقا داده است. ایران با تولید 3/ 16 میلیون تن حدودا یک درصد تولید فولاد خام جهان را در اختیار دارد. همچنین ایران با تولید 57 درصد از فولاد خاورمیانه به‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده منطقه محسوب می‌شود. میزان تولید فولاد در سال 2014 در خاورمیانه، 3/ 28 میلیون تن بوده است. در سال 2014 در سه کشور اول تولیدکننده فولاد (چین، ژاپن و آمریکا) که در مجموع سهم 4/ 61 درصدی از کل تولید فولاد جهان را داشتند، میزان رشد شاخص تولید صنعتی بیش از رشد مقدار تولید فولاد بوده است. این موضوع می‌تواند نشان‌دهنده این باشد که شاخص تولید در سایر بخش‌های صنعتی افزایش بیشتری نسبت به بخش فولاد داشته است. این در حالی است که در سال 2013، رشد شاخص تولید فولاد در کشورهای چین و ژاپن بیش از رشد شاخص تولید صنعتی بوده است. در چین هماهنگ با کند شدن آهنگ رشد تولید ناخالص داخلی از 7/ 7 درصد در سال 2013 به 4/ 7 درصد در سال 2014، آهنگ افزایش مقدار تولید فولاد نیز به‌شدت کاهش یافته است. در هند نیز هم‌جهت با افزایش تولید ناخالص داخلی، مقدار تولید فولاد افزایش یافته است.

وضعیت صنعت فولاد در ایران

ایران یکی از تولیدکنندگان مطرح فولاد در جهان است که براساس ارزیابی وضعیت تولید صنعت فولاد در ایران می‌تواند با تفکیک بخش‌های ریخته‌گری آهن و فولاد، محصولات اولیه آهن و فولاد و محصولات فلزی ساختمانی صورت گیرد. بخش‌های ریخته‌گری آهن و فولاد و محصولات اولیه آهن و فولاد جزو صنعت فلزات اساسی به شمار می‌روند و از حیث ارزش افزوده در صنعت کشور، جایگاه در خور توجهی دارند. ارزش افزوده این دو بخش، 6/ 14 درصد از ارزش افزوده صنعت در سال 1392 برآورد شده که با احتساب محصولات فلزی ساختمانی به 3/ 15 درصد می‌رسد. این دو رشته فعالیت در سال 92 بیش از 82 درصد از ارزش افزوده صنعت فلزات اساسی را تشکیل داده است. براساس اطلاعات مربوط به شاخص کارگاه‌های بزرگ صنعتی بانک مرکزی، صنایع تولید فلزات اساسی جزو گروه فعالیت‌هایی بوده که به‌‌رغم وقوع تحریم در سال‌های 91 و 92 برخلاف بخش عمده‌ای از صنایع رشد ارزش افزوده مثبت یکسان 6/ 0 درصد را در این سال‌ها تجربه کرده است.

چالش‌های صنعت فولاد در ایران

در این گزارش همچنین به چالش‌های صنعت فولاد در ایران اشاره شده است. براساس این گزارش طی سال‌های آینده تقاضای جهانی فولاد رو به کندی گذاشته و پیش‌بینی می‌شود رشد ملایمی را تجربه کند که عمدتا ناشی از کاهش رشد ستانده در بخش‌های اصلی مصرف‌کننده فولاد در کشور چین به‌عنوان پیشران این صنعت و توسعه محدود تقاضا در سایر کشورها است. ازسوی دیگر، در ایران نیز به‌رغم وقوع بیماری هلندی طی سال‌های وفور درآمد نفتی و به‌تبع آن افزایش سرمایه‌گذاری در بخش ساختمان، رکود فعلی این بخش در سال‌های اخیر و کسری بودجه دولت ناشی از کاهش قیمت نفت موجب شده بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان صنعت فولاد مصرف خود را کاهش دهند؛ بنابراین کاهش تقاضای جهانی فولاد و تداوم کاهش تقاضای داخلی آن در سال‌های آتی می‌تواند مازاد عرضه این صنعت را به همراه داشته باشد و منجر به چالش افزایش موجودی انبار شود.

کشورهایی مانند چین، ژاپن و کره جنوبی به‌رغم عدم‌دسترسی به مواد اولیه صنعت فولاد، جزو بزرگ‌ترین تولیدکنندگان این صنعت قرار گرفته‌اند. این کشورها به‌واسطه به‌کارگیری تکنولوژی برتر از انرژی کمتری برای تولید فولاد استفاده می‌کنند، اما در ایران بخش عمده‌ای از هزینه تولید فولاد را مصرف انرژی تشکیل می‌دهد. با توجه به مصرف بالای انرژی در این صنعت و منشأ مالکیت دولتی بنگاه‌های بزرگ آن، اصلاح قیمت حامل‌های انرژی می‌تواند مصرف این صنعت را با چالش دیگری روبه‌رو سازد. به‌طور کلی، با تسلط دولت بر بخش‌هایی که با این صنعت در ارتباط مستقیم هستند و با به‌کارگیری رویکردهای غیراصولی در این زمینه چالش‌های فوق شدت می‌یابد و قدرت رقابت‌پذیری صنعت فولاد ایران را در جهان کاهش می‌دهد.

ازسوی دیگر اگرچه براساس برآوردهای صورت گرفته، نرخ رشد تقاضای فولاد در بسیاری از کشورها طی سال‌های آینده کاهش خواهد یافت، اما مصرف ظاهری فولاد در برخی کشورها مانند هند و ترکیه به ترتیب با رشد 2/ 6 درصد و 3/ 3 درصد در سال 2015 روبه‌رو است. شناسایی چنین بازارهایی برای عرضه فولاد می‌تواند در رفع چالش‌های مازاد عرضه موثر واقع شود. با توجه به مازاد عرضه فولاد در کشور بهتر است سیاست‌هایی در زمینه تحریک تقاضا صورت گیرد. نظر به رکود بخش ساختمان به‌عنوان پیشران اصلی صنعت فولاد در کشور، تفکیک تقاضای فولاد ساختمانی از تقاضای فولاد صنعتی می‌تواند اقدامی مثبت برای رفع چالش‌های پیش‌رو باشد. به‌دلیل کاهش قیمت‌های جهانی و سهم بالای انرژی در تولید فولاد ایران، بازنگری در ساختار هزینه‌ای صنعت فولاد ضروری به‌نظر می‌رسد. کاهش هزینه‌های تولید می‌تواند از طریق اصلاح ساختار دولتی حاکم، بهبود تکنولوژی و افزایش بهره‌وری صنعت فولاد صورت گیرد.