یک جدال اقتصادی

محمد گلشاهی، حسین توکلیان

امروزه اقتصاد و سیاست نه دو مقوله جدا بلكه به‌عنوان دو بازوی مكمل عمل می‌کنند. آمریكا به‌عنوان بزرگ‌ترین اقتصاد دنیا با اهرم اقتصاد بسیاری از خواسته‌های سیاسی خود را به كشورهای دیگر دیكته می‌کند. این امر نشان‌دهنده پیوند هر چه بیشتر اقتصاد و سیاست است. كشور ما ایران نیز كه خود را آماده اجرایی شدن برجام و رفع تحریم‌های غرب کرده است به واسطه هجوم عده‌ای به سفارت عربستان گرفتار جنگ سیاسی - اقتصادی دوباره‌ای شد. این اتفاقات به قطع روابط اقتصادی دو طرف به‌طور کامل منجر شد به‌طوری كه در آخرین اقدام هیات دولت ثبت سفارش كالا از كشور عربستان را ممنوع کرد. برای درك بهتر تاثیرات این جنگ سیاسی و اقتصادی به بررسی میزان تجارت كشورمان با كشور عربستان و نیز كشورهای بحرین، سودان و جیبوتی به‌عنوان كشورهای پیرو عربستان در قطع روابط سیاسی پرداخته و اقلام عمده صادراتی و وارداتی را عنوان می‌کنیم.

تجارت در سال ۱۳۹۴: براساس آمار گمرك جمهوری اسلامی ایران طی 9 ماهه اول سال ۱۳۹۴ مجموعا در حدود 9/ 26 میلیارد دلار كالا به كشورهای مختلف صادر شده است كه سهم چهار كشور عربستان، سودان، جیبوتی و بحرین از كل صادرات كشور حدود 5/ 221 میلیون دلار معادل 82/ 0 درصد از كل صادرات كشور را تشكیل می‌دهد. صادرات به كشور عربستان با 3/ 162 میلیون دلار رتبه ۱۸ و صادرات به كشورهای سودان، جیبوتی و بحرین به ترتیب رتبه‌های ۳۹، ۴۹ و ۶۶ از جدول ۱۴۶ موردی را دارا هستند. طی 9 ماهه نخست سال ۹۴ به میزان 2/ 30 میلیارد دلار واردات صورت گرفته كه سهم كشورهای فوق‌الذكر معادل 1/ 20 میلیون دلار بوده كه حدود 4/ 0درصد واردات را شامل شده است. كشورهای بحرین و عربستان به ترتیب با 5/ 66 و 9/ 52 میلیون دلار رتبه‌های ۳۴ و۳۷ و كشورهای سودان و جیبوتی با 6/ 0 و 02/ 0 میلیون دلار رتبه‌های ۱۰۴ و ۱۲۶ جدول ۱۳۰ موردی واردات را در اختیار دارند. همچنین اگر به تراز بازرگانی كه حاصل تفاضل صادرات از واردات است توجه کنیم خواهیم دید كه به‌رغم تراز منفی بازرگانی كشور در 9 ماهه نخست سال ۱۳۹۴ كه معادل 2/ 3 میلیارد دلار است تراز بازرگانی ایران با ۴ كشور مذکور در حدود ۱۰۱ میلیون دلار مثبت است كه در این بین تراز ایران با كشورهای عربستان، سودان و جیبوتی به ترتیب با 4/ 109، 8/ 37 و 7/ 13 میلیون دلار مثبت است كه نشان‌دهنده صادرات بیشتر ایران به این كشورها نسبت به واردات است. همچنین تراز تجاری ایران با بحرین 4/ 59 میلیون دلاری منفی است كه نشان‌دهنده واردات بیشتر از این كشور نسبت به صادرات است.

تعرفه‌های صادرات و واردات: برای بررسی دقیق تر صنایعی كه بیشترین تاثیر را از این فعل و انفعالات سیاسی می‌گیرند به بررسی تعرفه‌های صادراتی می‌پردازیم. طی 9 ماه نخست سال ۹۴ حدود 2/ 95 میلیون دلار از صادرات به عربستان مربوط به محصولات نیمه تمام از آهن و فولاد غیرممزوج و 5/ 24 میلیون دلار نیز مربوط به شمش از آهن و فولاد غیرممزوج است كه در مجموع 7/ 73 میلیون دلار مجموع صادرات به عربستان را تشكیل می‌دهد. 1/ 17 میلیون دلار از صادرات به سودان مربوط به سایر روغن‌های سبك و فرآورده‌ها به جز بنزین است و در رتبه‌های بعدی قیر نفت 3/ 9 میلیون دلار و تراكتورهای كشاورزی با 8/ 2 میلیون دلار قرار دارند كه به ترتیب 4/ 44، 3/ 24 و 3/ 7 درصد از صادرات به این كشور را تشكیل می‌دهند. صادرات به جیبوتی شامل ۴ تعرفه است كه صادرات قیر نفت با ۱۲ میلیون دلار حدود 5/ 87 درصد صادرات به این کشور را شامل می‌شود و ۱۰ درصد هم مربوط به سایر مخلوط‌های قیر است كه ارزشی در حدود 3/ 1 میلیون دلار را دارا است. عمده اقلام صادراتی به بحرین سایر کف‌پوش‌ها از پشم، فرش و گلاب است كه 8/ 28 درصد صادرات به كشور بحرین را مجموعا به ارزش 1/ 2 میلیون دلار تشكیل می‌دهند. همچنین از جداولی که در صفحه 5 آمده، می‌توان دریافت صادرات سایر مخلوط‌های قیر به جیبوتی ۵۰درصد كل صادرات این محصول را تشكیل می‌دهد. همچنین صادرات شمش آهن و فولاد و محصولات نیمه‌تمام آهن و فولاد به عربستان نیز به ترتیب 85/ 26 و 70/ 25درصد كل صادرات این محصول را تشكیل می‌دهد.

از سوی دیگر در 9 ماه نخست سال جاری واردات از بحرین شامل دو تعرفه عمده است كه سنگ‌آهن به هم فشرده با 3/ 33 میلیون دلار و سایر روغن‌های سبك و فرآورده‌ها به‌جز بنزین با 6/ 29 میلیون دلار به ترتیب 1/ 50 و 5/ 44 درصد از كل صادرات این كشور به ایران را تشكیل می‌دهد. تنها محصول وارداتی از جیبوتی چرخ‌های دندانه‌دار به ارزش تنها ۲۲ هزار دلار است. همچنین محصولات وارداتی از سودان نیز شامل سه قلم است كه دانه‌های كنجد با ۵۸۲ هزار دلار، صمغ عربی با ۷۰ هزار دلار و خازن‌های ثابت برای مدار با ۱۳ هزار دلار هستند. عربستان نیز طی 9 ماه نخست سال‌جاری ۱۶ میلیون دلار درب آسان‌بازشو قوطی، 1/ 6 میلیون دلار قوطی آلومینیومی نوشابه و نوشیدنی به این كشور صادر كرده است، ضمن اینکه 9/ 8 میلیون دلار سایر پلی‌اتیلن گرید لوله را به كشور ما صادر کرده كه به ترتیب 2/ 30، 4/ 11 و 9/ 16 درصد كل واردات ایران از عربستان را تشكیل داده است. براساس جدول ۵ به نظر می‌رسد كشور ما ۹۳درصد از كل سایر روغن‌های سبك خود را از بحرین وارد می‌کند، همچنین درب آسان‌بازشو قوطی آلومینیومی و قوطی آلومینیومی نوشابه و نوشیدنی وارداتی از عربستان نیز به ترتیب 7/ 77 و 2/ 57 درصد از كل واردات این محصولات را تشكیل می‌دهد. اگر به مقایسه جداول ۴ و ۵ بپردازیم خواهیم دید که از نظر صادراتی سهم کالاهای عمده ما در صادرات به چهار کشور اشاره شده تنها 8/ 7 درصد از کل صادرات این اقلام را شامل می‌شود، در حالی که در رابطه با واردات این رقم 8/ 29 درصد است که نشان‌دهنده آن است که به ‌رغم عدم وابستگی ما در زمینه صادرات، در زمینه واردات کشور ما باید به فکر جایگزینی بابت تهیه کالاهای فوق باشد. این نكته را باید اضافه کرد كه كشور ما با برداشته شدن تحریم‌ها، بازارهای جدیدی را برای واردات و صادرات محصولات خود پیدا خواهد کرد كه بی‌گمان قطع تجارت با عربستان و سایر وابستگان آن را جبران خواهد کرد، ضمن آنكه میزان وابستگی دو كشور به هم چندان تاثیرگذار بر اقتصاد یكدیگر نمی‌باشد. البته كشور امارات به‌عنوان یكی از حامیان عربستان سعودی مبادلات مالی گسترده‌ای با ایران دارد كه با توجه به كاهش سطح روابط ایران با این كشور به سطح كاردار باید به دنبال تعیین جایگزینی برای این كشور برای مبادلات كالایی بود. در مجموع به نظر می‌رسد اثرات سیاسی اقدام عربستان و سه کشور دیگر بیش از اثرات تجارتی آن باشد و در این زمینه پیامدهای دیپلماتیک و سیاسی آن را باید به‌طور جدی‌تری مورد توجه قرار داد.