حجم آب در چرخه کره زمین

منابع آب در جهان و ایران

چرخه آب در کره‌ زمین حجم نسبتا ثابتی دارد که برآورد می‌شود این حجم حدود 486 میلیارد کیلومترمکعب باشد. آب حاصل از این چرخه، خارج از آب‌های آزاد اقیانوس‌ها و دریاها تحت عنوان «آب شیرین» مصطلح است. این نوع آب مورد استفاده در کشاورزی، صنعت و آب آشامیدنی در سکونتگاه‌ها است. آب حاصل از بارندگی در سطح زمین عامل جاری شدن رودخانه‌ها و منبع تغذیه‌ آب زیرزمینی است که با ایجاد سازه‌هایی نظیر سد، کانال، چاه و قنات قابلیت بهره‌برداری پیدا می‌کنند. تجدیدپذیری منابع آب در هر منطقه معمولا بر پایه‌ میزان چرخه آب محاسبه می‌شود و غالبا متوسط جریان سالانه آب رودخانه‌ها و آب زیرزمینی در یک دوره‌ بلندمدت مثلا 10 ساله است. ساختار بهره‌برداری آب در هر منطقه، به میزان فراهمی آب و دسترسی به آن به وجود منابع و امکانات بهره‌برداری و کارآمدی تکنولوژیک در آن منطقه وابسته است. توزیع مقدار سرانه آب تجدیدپذیر در مناطق بسیار نامتوازن است. هر یک از مناطق یا کشورها، در درون سرزمین خود نیز با توزیع ناهمگونی از فراهمی و دسترسی آب مواجهند. کشورهای عربی با سرانه 1175 مترمکعب آب کمترین منابع آبی را در اختیار دارند، در حالی که همین مقدار دارای توزیع یکنواختی در این کشورها نیست، در این خصوص می‌توان به موریتانی، عراق و سوریه که سرانه سالانه آب دردسترس در این کشورها بالای 2500 مترمکعب است اشاره کرد و در مقابل کشورهای حاشیه خلیج فارس هستند که این رقم برای آنها زیر 100 است. جمعیت کشورهای عربی (21 کشور) در حدود 371 میلیون نفر در سال 2013 برآورد می‌شود که به‌طور متوسط دارای رشد 5/ 2 درصد در سال است و پیش‌بینی می‌شود در سال 2050 از 600 میلیون نفر فراتر رود. افزایش بیش از 200 میلیون نفری جمعیت این کشورها به معنی افزایش تقاضای مشتقه برای آب از سایر نقاط دنیا است. جنوب آسیا، شامل کشورهای حوزه اقیانوس هند است که هند، پاکستان، بنگلادش، افغانستان و ایران از مهمترین آنها محسوب می‌شوند. برخی نهادهای بین‌المللی از جمله بانک جهانی، ایران را جزو این رده از کشورها نمی‌دانند. در هر حال این کشورها حدود 7/ 1 میلیارد نفر جمعیت جهان را در خود جای داده‌اند؛ یعنی 23 درصد جمعیت جهان در این کشورها ساکن هستند. با توجه به رشد جمعیت این منطقه و با فرض ثبات سایر شرایط، منابع آب سرانه‌ در دسترس فعلی که 2450 مترمکعب در سال است رو به کاهش است. جنوب شرقی آسیا نیز شامل کشورهای اندونزی، تایلند، برمه، فیلیپین، کامبوج و ویتنام و چند کشور کوچک دیگر است. منابع سرانه آب شیرین این منطقه به میزان 10464 مترمکعب در سال بوده و بیشتر از سایر مناطق آسیا است. آب و هوای نامساعد و توفان در بسیاری از جزیره‌های این منطقه و ضعف زیرساخت‌های فیزیکی و اقتصادی در برخی از کشورهای منطقه عامل بازدارنده برای بهره‌برداری از منابع آب برای تولید غذا است. مهم‌ترین کانون‌های جمعیتی این منطقه اندونزی و فیلیپین است که به ترتیب 8179 و 4953 مترمکعب سرانه آب تجدیدپذیر در سال دارند. شرق آسیا شامل کشورهای چین، کره، مغولستان و ژاپن است. جمعیت این کشورها حدود 59/ 1 میلیارد نفر در سال 2013 برآورد شده و سرانه منابع آب تجدیدپذیر 2126 مترمکعب در سال است. غرب اروپا شامل کشورهای آلمان، فرانسه، بلژیک، اتریش، هلند، سوئیس و لوکزامبورگ است. در میان این کشورها اتریش با 9180 متر مکعب سرانه آب تجدیدپذیر و آلمان با 1860 متر مکعب به ترتیب به‌طور نسبی بیشترین و کمترین منابع آبی منطقه را در اختیار دارند. ایران در یکی از مناطق خشک جهان واقع شده است سرانه آب تجدیدپذیر 1814 متر مکعب در سال است و به این ترتیب سرانه آب مورد اشاره روندی کاهنده خواهد داشت.

برداشت از منابع آب جهان

شرایط اقلیمی متفاوت در مناطق مختلف کره زمین و میزان دسترسی به آب مهم‌ترین عامل موثر بر میزان برداشت و مصرف آن است. علاوه بر شرایط اقلیمی، عوامل دیگری از جمله سطح تکنولوژی، الگوی کشت، تراکم جمعیت، مسائل اقتصادی و خصوصیات اجتماعی و فرهنگی بر کمیت و کیفیت برداشت آب از منابع طبیعی مؤثر است. برداشت از منابع آب بر حسب نوع منبع، می‌تواند از زیرزمین، رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و آبگیرها باشد یا به‌صورت مستقیم از نزولات آسمانی صورت گیرد. در متون بین‌المللی به منابع زیرزمینی و روزمینی آب آبی و به آب باران (مستقیم) آب سبز اطلاق می‌شود. آمارهای مورد استفاده در این قسمت از سایت آکوا استند مرجع آماری فائو است. اما درخصوص قاره آفریقا این قاره به داشتن سرانه 5195 مترمکعب منابع آب تجدیدپذیر در سال‌ تنها 191.1 مترمکعب سرانه برداشت دارد یعنی تقریبا 7/ 3 درصد از آب تجدیدپذیر این قاره برداشت می‌شود. جمعیت این قاره در سال 2012 نزدیک به 1/ 1 میلیارد نفر بود که با نرخ 5/ 2 درصد در حال افزایش است و توزیع جمعیت و منابع آب به شدت در میان کشورهای این قاره نامتوازن است. امکان بررسی وضعیت آب تمام 54 (یا 56) کشور این قاره به دلیل پراکندگی و یا فقدان برخی آمارهای مورد نیاز وجود دارد بنابراین در اینجا شمال آفریقا و چند کشور پرجمعیت قاره مورد بررسی قرار گرفته است. در این قاره مصر بیشترین برداشت سرانه آب را دارد در حالی که این کشور از منابع آب سبز بی‌بهره است.

منابع آب در آسیا و اقیانوسیه

وضعیت برداشت آب کشورهای مهم آسیایی و ایران نشان می‌دهد، این کشورها بیش از 3 میلیارد نفر از جمعیت جهان را در خود جای داده‌اند. کشورهای پرجمعیت به‌طور نسبی برداشت سرانه کمتری دارند که نشان دهنده کمبود نسبی منابع آب یا سایر منابع تولید کشاورزی به ویژه زمین، در این کشورهاست.

استرالیا به منابع فراوان و جمعیت نسبتا کمتر به ازای هر نفر 1145 مترمکعب آب برداشت و 1161 دلار ارزش افزوده در بخش کشاورزی ایجاد می‌کند. به همین شکل تولید انرژی در مقابل برداشت یک واحد آب، به شرایط اقلیمی، جمعیت و الگوی کشت و مصرف وابسته است. در میان کشورهای منتخب آسیایی عربستان کمترین و اندونزی بیشترین میزان بارش را دارند. بنا بر آمار فائو عربستان 9 برابر منابع آب تجدیدپذیر آب برداشت می‌کند. این وضعیت برای دیگر کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس نیز صدق می‌کند و تمام آنها واردکننده خالص مواد غذایی هستند. پاکستان و ایران به ترتیب با 70 و 68 درصد برداشت از جمله کشورهای مواجه با فشار بیش از حد بر منابع آب هستند.

منابع آبی در اروپا

قاره اروپا اقلیم‌های متفاوتی را شامل می‌شود اما به‌طور نسبی از منابع آب کافی برخوردار است. مجموعه کشورهای منتخب از این قاره بیشتر جمعیت و مساحت قاره را پوشش می‌دهد. کشورهایی که در منطقه جنوبی اروپا قرار دارند برداشت آب بیشتری دارند. به جز ترکیه و اسپانیا بقیه کشورها نسبت برداشت آب برای کشاورزی به کل برداشت پایینی دارند که نشان‌دهنده تأثیر دما و اقلیم است. آلمان کمترین نسبت برداشت برای کشاورزی را دارد، 82 درصد آب برداشتی این کشور در بخش صنعت صرف می‌شود، در عین حال 80 درصد ‌آب برداشت شده این کشور از محل‌ آب‌های سطحی است. این کشور در تمامی اقلام غذایی هم صادرکننده و هم واردکننده است که این رابطه تجاری عمدتا با سایر کشورهای عضو اتحادیه اروپا است. کشورهای اروپایی غالبا دارای اقتصادی با محوریت صنعت و خدمات هستند و از آنجا که منابع آب کافی و اقلیم متناسب برای تولید غذا دارند و از نظر تکنولوژی و سرمایه در مضیقه نیستند معمولا دارای مازاد عرضه انرژی غذایی برای شهروندان خود هستند. بیشترین نسبت برداشت آب نسبت به منابع تجدیدپذیر در میان کشورهای منتخب مربوط به اسپانیا است که به میزان 6/ 28 درصد است در حالی که این نسبت برای کشورهای سوئد و روسیه 5/ 1 درصد است. بیشترین میزان نسبت برداشت آب کشاورزی به کل برداشت، مربوط به ترکیه و اسپانیا است که به ترتیب 75 و 64 درصد است.

منابع آبی در آمریکا

قاره آمریکا با دو بخش شمالی و جنوبی در دو نیمکره زمین قرار گرفته است. قسمت شمالی شامل سه کشور بزرگ کانادا، ایالات‌متحده آمریکا و مکزیک است. این سه کشور در سال 2011 نزدیک به 470 میلیون نفر جمعیت داشتند و سرزمین‌های وسیعی را شامل می‌شوند. این سرزمین‌ها شامل مناطق قطبی و منجمد تا گرم‌ترین بیابان‌های جهان را دربر می‌‌گیرد. ایالات‌متحده آمریکا با برداشت 15 درصد از منابع آب تجدید‌پذیر در سال از بزرگترین تولیدکننده‌های کشاورزی جهان است. نسبت برداشت سالانه از منابع تجدیدپذیر آب، شاخصی است که برای پایداری منابع و مصارف آن در نظر گرفته می‌شود. براساس گزارش‌های سازمان‌های بین‌المللی، هر منطقه یا کشوری که بیش از 40 درصد منابع تجدیدپذیر آب را در سال برداشت ‌کند در آستانه بحران آب قرار دارد. این معیار قابلیت تعمیم به تمام مناطق ندارد زیرا همانطور که در قسمت‌های گذشته ملاحظه شد، موقعیت جغرافیایی و میزان بارش مهم‌ترین پارامتر تاثیرگذار بر آمارهای مرتبط با آب است. کشورهایی که در عرض جغرافیایی بالا و نزدیک قطب قرار گرفته‌اند و کشورهایی که در نزدیکی خط استوا و مناطق پرباران گرمسیری قرار دارند، دارای منابع فراوان آب هستند و نسبت برداشت کمتری دارند و غالبا از آب سبز استفاده می‌کنند. در حالی که کشورهای کم باران به ناچار نسبت برداشت بیشتر دارند و اغلب از منابع زیرزمینی بهره می‌برند. نسبت برداشت این کشورها در شرایطی بحرانی خواهد بود که تغذیه منبع کمتر از برداشت در طول دوره‌ زمانی چند ساله باشد. میزان آب تجدیدپذیر جهان و چگونگی توزیع آن در مناطق و کشورهای مختلف بیانگر آن است که مناطق شمال آفریقا، جنوب‌غرب آسیا و آسیای مرکزی و تا حدی جنوب اروپا به‌ویژه با توجه به تعداد جمعیت، از کمترین میزان آب تجدیدپذیر برخوردار هستند.