در كشور ما دیپلماسی اقتصادی نیز باید به اولویت اول سیاست خارجی كشور تبدیل شود؛ به‌طوری که فعالان بخش خصوصی، مطالبه ماموریت اقتصادی از سفرای سیاسی کشور را دارند. یعنی سفرا باید به‌گونه‌ای عمل کنند که به نفع اقتصاد کشور تمام شود. به همین دلیل مسوولان سیاست خارجی، باید در انتخاب سفرای جدید به سابقه اقتصادی این افراد توجه کنند تا سفرای جدید بتوانند در فرآیند گذار از دوران پسابرجام، نقش موثری در روند توسعه اقتصادی کشور داشته باشند. از سوی دیگر بحث بر سر کارآمد بودن مذاکرات تجارت خارجی از آنجایی اهمیت پیدا می‌کند که برخی بر این باورند برای نتیجه بخش بودن این اقدام‌ها، نقش رایزنان بازرگانی و تقویت دیپلماسی اقتصادی ضرورت دارد. این در حالی است که این امر مورد غفلت دولت و بخش خصوصی واقع شده است. در این گزارش، به گفت‌وگو با چند تن از رایزنان بازرگانی مستقر در کشورهای هدف در مورد «ضرورت تقویت دیپلماسی اقتصادی» و نقشی که «سفرا» و «رایزنان بازرگانی»، می‌توانند در معرفی ظرفیت‌های اقتصادی ایران به دیگر کشورها داشته باشند، پرداختیم.
در انتخاب سفرا دقت شود
ولی‌الله افخمی‌راد، رئیس سازمان توسعه تجارت با اشاره به صحبت‌های اخیر محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران، در مورد ضرورت توجه به عملکرد اقتصادی سفرا و نمایندگان سیاسی کشور گفت: اتخاذ دیپلماسی تجاری فعال یكی از اولویت‌های کاری دولت یازدهم است. از این رو باید آموزش‌های لازم به سفرای سیاسی و رایزنان بازرگانی داده شود تا به خوبی با روند مذاکرات تجاری با دیگر کشورها آشنا شوند و از عهده معرفی ظرفیت‌های اقتصادی ایران به کشورهای هدف برآیند.
متولی دستگاه دیپلماسی تجاری کشور، در عین حال به این مطلب نیز اشاره کرد که افراد سیاسی ممکن است درک صحیحی از مسائل اقتصادی نداشته باشند و در مذاکراتی که بین کشورها انجام می‌شود، مسائل اقتصادی را کمتر مورد توجه قرار دهند. بر این اساس باید در انتخاب سفرای سیاسی که می‌توانند نقش موثری در توسعه روابط اقتصادی و تجاری ایفا کنند، دقت زیادی شود. البته افخمی‌راد این را هم گفت: خوشبختانه تیم دیپلماسی کشور از نظر سیاسی به موفقیتی بزرگ دست پیدا کرد و در پیگیری مسائل اقتصادی نیز از هیچ کوششی دریغ نکرده است؛ اما این امر نیازمند یک برنامه‌ریزی صحیح و دقیق است.
رئیس سازمان توسعه تجارت با تاکید بر اینکه تقویت دیپلماسی اقتصادی می‌تواند منافع ملی را تامین کند، تصریح کرد: در شرایط پسابرجام، رایزنان بازرگانی، سفرا و فعالان اقتصادی کشور باید بیش از هر زمان دیگری برای معرفی ظرفیت‌های سرمایه‌گذاری که در ایران وجود دارد، تلاش کنند. افخمی‌راد افزود: یکی از گام‌های اساسی ما برای توسعه صادرات، قطعا بهره‌گیری از توان سفرا در دستگاه دیپلماسی کشور از یکسو و به کارگیری رایزنان بازرگانی توانمند در کشورهای هدف از سوی دیگر است. بر این اساس اطلاعات لازم در اختیار رایزنان قرار داده شده تا راحت‌تر بتوانند در تعامل و مراودات تجاری با دیگر کشورها، اهداف را دنبال کنند. این مقام مسوول با اشاره به جلسه‌ای که به منظور بررسی برنامه و توان شرکت‌های ایرانی صادرکننده به روسیه و معرفی آنها به گمرک برای بهره‌مندی از مزایای کریدور سبز گمرکی دو کشور برگزار شد، گفت: هم‌اکنون رایزن بازرگانی ایران در روسیه مستقر شده و آماده ارائه خدمات برای تسهیل تجارت و راهنمای تجار و بازرگانان ایرانی است.
استفاده از ابزارهای سیاسی
معاون سازمان توسعه تجارت، نیز معتقد است رایزنان کشور باید به گونه‌ای انتخاب شوند که به مسائل اقتصادی، مشرف و آگاه باشند. به گفته مودودی، دیپلماسی اقتصادی و تجاری، باید گام نخست توسعه سیاسی و فرهنگی کشور باشد. محمدرضا مودودی، بر این باور است که در طول تاریخ، این دیپلماسی تجاری بوده که حرف اول را در دنیا زده است. یعنی تجار و رایزنان بازرگانی نقش موثری در معرفی پتانسیل‌ها و ظرفیت‌های تجاری کشور در سطح بین‌المللی بر عهده دارند و در این زمینه می‌توانند پیشقدم باشند.
معاون سازمان توسعه تجارت بیان کرد: کشورهایی که در عرصه سیاست خارجی رویکرد توسعه‌گرا در پیش گرفته و دارای دیپلماسی اقتصادی فعالی هستند، تلاش می‌کنند که در تامین اهداف اقتصادی‌شان در عرصه بین‌المللی از ابزارها و ظرفیت‌های سیاسی خود استفاده کنند. مودودی همچنین با اشاره به اینکه وارد دوران پسانفتی شده‌ایم، به‌طوری که نفت رشد و شکوفایی خود را از دست داده است، تصریح کرد: از این منظر باید به دنبال توسعه اقتصادی بدون اتکا به نفت باشیم. به‌طور مثال، کشوری مثل چین، با اشراف به تحولات ناشی از جهانی شدن، اولویت سیاست‌گذاری خود را بر ارتقای قدرت اقتصادی به‌عنوان محور قدرت ملی قرار داده است. نتیجه این امر توجه به دیپلماسی اقتصادی به‌عنوان یک رویکرد اقتصاد‌محور به سیاست خارجی، همواره مدنظر مقامات این کشور بوده است.
مودودی گفت: بر این اساس کشوری مثل ایران که اقتصادش وابسته به نفت است، باید به دنبال تولید ثروت باشد. یکی از راه‌هایی که می‌تواند منجر تولید ثروت شود، بهره‌گیری از توان سفرا و رایزنان بازرگانی است. موضوعی که اخیرا هم مورد تاکید وزیر امور خارجه کشورمان نیز قرار گرفته است. معاون سازمان توسعه تجارت در عین حال به این موضوع اشاره کرد که مسائل اقتصادی به حدی مهم است که همواره یکی از محورهای مهم مراودات بین‌المللی بین کشورها بوده که حتی پشت پرده مذاکرات سیاسی حول این محور می‌چرخد. این گزارش در ادامه به بررسی دیدگاه رایزنان بازرگانی، در مورد جایگاه و نقشی که یک رایزن بازرگانی می‌تواند در جذب سرمایه‌ها و معرفی فرصت‌های اقتصادی کشور داشته باشد، پرداخته است.
شکل‌گیری معاونت اقتصادی در وزارت خارجه
حمید زادبوم، رایزن بازرگانی در ترکیه با اشاره به این موضوع که اعزام رایزن بازرگانی و متخصص در دیپلماسی اقتصادی و تجاری، لزوما وظیفه وزارت امور خارجه نیست، بیان کرد: ساختار دیپلماسی اقتصادی کشورها، متفاوت است. در برخی کشورها معاونت اقتصادی وزارت امور خارجه با نیروهای متخصص شکل گرفته که از این طریق اهداف و برنامه‌های اقتصادی خود را در کشورهای هدف دنبال می‌کنند. زادبوم ادامه داد: اما در برخی کشورها، وزارتخانه‌های اقتصادی مسوولیت این امر مهم را به عهده دارند. رایزن بازرگانی ایران در ترکیه تصریح کرد: شکی نیست که دیپلماسی اقتصادی و سیاسی باید همسو باشند. بر این اساس مسوولیت دیپلماسی به معنای عام با وزارت امور خارجه است. اما در کشور ما سابقه اعزام رایزن بازرگانی به حضور دفاتر بازرگانی وزارت بازرگانی در خارج از کشور برمی‌گردد. اما از سال 1378 این موضوع سامان یافت و با مصوبه هیات وزیران مقرر شد وزارت بازرگانی وقت به 30 کشور 30 رایزن بازرگانی اعزام کند.
وی ادامه داد: اما ساختار وزارتخانه مذکور که اصولا برای تامین مایحتاج مردم تلاش می‌کرد، افراد و متخصصان لازم را برای این امر تربیت نکرده بود. اما طی زمان افراد متخصصی به این وزارتخانه راه یافته و در حال حاضر در 27 کشور رایزن بازرگانی داریم. در سال‌جاری نیز با مجوز هیات وزیران، تعداد رایزنان از 30 به 60 نفر افزایش یافت که امیدواریم با چنین مصوبه‌ای شاهد حضور فعال رایزنان بازرگانی در کشورهای هدف برای پیگیری اهداف اقتصادی باشیم.
حضور رایزن بازرگانی در دستگاه دیپلماسی
مجید قربانی فراز، رایزن بازرگانی در تونس با بیان اینکه برای یک رایزن بازرگانی بیش از 50 وظیفه تعریف شده است، بیان کرد: رایزنان بازرگانی، براساس وظایفی که سازمان توسعه تجارت یا اداره کل امور نمایندگی‌ها برای آنها تعریف کرده‌اند، اقدام به برنامه‌ریزی کرده و فعالیت خود را در کشور هدف دنبال می‌کنند. رایزن بازرگانی مستقر در کشور تونس گفت: خوشبختانه دامنه اطلاعاتی که در اختیار رایزنان بازرگانی قرار می‌گیرد، بسیار گسترده است. به‌طور نمونه، اطلاعات جامعی از «صادرات و واردات کشورهای هدف، رصد رقبای تجاری در آن کشور، هدایت و مذاکرات تجار کشور هدف و حتی تجار ایرانی برای چگونگی ورود به بازار آنها، ارائه اطلاعات دقیق مالی، تعرفه‌ای و گمرکی، ارائه گزارش‌های مختلف کالایی و تحلیلی، هدایت نمایشگاه‌های بین‌المللی قابل برگزاری در کشور هدف، معرفی هیات تجاری، بازاریابی و ...» در اختیار رایزنان بازرگانی قرار می‌گیرد. حال براساس چنین اطلاعاتی یک رایزن باید اهداف مورد نظر کشورش را در عرصه اقتصادی دنبال کند. قربانی فراز به این موضوع نیز اشاره می‌کند که با این تفاسیر، یک رایزن سیاسی نمی‌تواند به هدایت و مذاکره در زمینه امور تجاری و بازرگانی بپردازد. وی معتقد است که چنین انتظاری از رایزنان سیاسی، منطقی نیست.
به گفته قربانی فراز، باید در تمام سفارتخانه‌های کشورمان در خارج از کشور که اکنون در بین بیش از 185 کشور دنیا حدود 20 رایزن بازرگانی داریم، حداقل یک رایزن یا وابسته بازرگانی، حضور داشته باشد تا بتواند رئیس نمایندگی یا سفیران کشورمان را در انجام دیپلماسی تجاری و اقتصادی کمک کنند. وی در پایان یادآور شد: به‌طور نمونه در کشورهایی مثل ترکیه و چین، بیش از چند نفر به‌عنوان فعال بخش تجاری در سفارتخانه‌های آنها در سایر کشورها، فعالیت دارند. این در شرایطی است که وزارت صنعت، معدن و تجارت یا سازمان توسعه تجارت برای تامین بودجه و افزایش رایزنان بازرگانی با مشکلات عدیده‌ای مواجه است.
پیگیری اهداف از طریق رایزنان سیاسی
محمدرضا موحد، رایزن بازرگانی در حال اعزام به افغانستان گفت: کشورهای موفق در عرصه دیپلماسی اقتصادی، سعی می‌کنند اهداف خود را از طریق رایزن‌های دیپلماتیک، دیپلمات‌های اقتصادی و رایزنان تجاری بخش خصوصی و دولتی دنبال کنند تا برآیند این تلاش‌ها به تامین منافع ملی در این عرصه منجر شود. ما نیز باید در عرصه بین‌الملل از این تجربیات بهره ببریم. به اعتقاد وی، کشورهایی می‌توانند در زمینه بهره‌گیری از ظرفیت‌های سیاسی برای پیشبرد منافع اقتصادی در عرصه بین‌المللی موفق باشند که در این سطوح به‌صورت منسجم و در تکمیل یکدیگر عمل کنند.
موحد در این زمینه یک انتقاد هم به نحوه تعامل دولت و بخش خصوصی داشت. به اعتقاد وی، در حال حاضر سازمان توسعه تجارت متولی تجارت و دروازه ورود و خروج هیات‌های تجاری به کشور است که با اعزام رایزنان توانمند به کشورهای هدف می‌تواند نقش مهمی را ایفا کند. در کنار دولت، نیز اتاق بازرگانی ایران حضور دارد و مذاکرات تجاری با فعالان اقتصادی را انجام می‌دهد؛ اما به نظر می‌رسد این بخش‌ها چندان هماهنگ و ساختارمند عمل نمی‌کنند و با دیپلماسی پیش نمی‌روند. رایزن بازرگانی در حال اعزام به کشور افغانستان بیان کرد: اطلاعات، قوانین و مقررات لازم برای پیشبرد اهداف اقتصادی و تجاری، از سوی سازمان توسعه تجارت در اختیار رایزنان بازرگانی که به کشورهای هدف اعزام می‌شوند، قرار می‌گیرد. از این رو، رایزنان بازرگانی به راحتی در جریان اهداف، دستور‌العمل‌ها و برنامه‌های تجاری قرار گرفته تا بتوانند فعالیت‌های اقتصادی خود را در کشورهای هدف دنبال کنند. وی در عین حال معتقد است که یک رایزن بازرگانی باید اطلاعات جامع و دقیقی از تمامی فرصت‌های سرمایه‌گذاری، فعالیت‌های صنعتی و تجاری کشورش در اختیار داشته باشد تا از طریق اطلاعاتی که در اختیار دارد، هم بتواند ایران را به خوبی معرفی کند و هم در هدایت سرمایه به بخش مورد نیاز کشور، عملکرد مثبتی را از خود نشان دهد.
ماموریت‌های قابل پیگیری رایزنان
از سوی دیگر عبدالامیر ربیهاوی، رایزن بازرگانی در حال اعزام به عراق نیز اعتقاد دارد که اهداف زیادی را می‌توان از طریق رایزنان بازرگانی در دیگر کشورها دنبال کرد. «هدایت هیات‌های تجاری و اقتصادی که به کشور هدف اعزام می‌شوند»، «پیگیری مطالبات برخی از تجار»، «پیگیری برای اخذ برند برخی از کالاها از کشور هدف»، «رایزنی برای برپایی نمایشگاه‌های عرضه کالا و خدمات»، «ایجاد نمایندگی فروش کالا در کشور هدف»، «جذب سرمایه‌گذاری خارجی» و... از جمله موارد مهمی است که می‌توان از طریق رایزنان بازرگانی و سیاسی دنبال کرد. به گفته وی، موضوع مهمی که باید مد نظر داشت این است که کاهش روابط تجاری ایران با برخی از کشورها، تنها به دلیل ضعف دیپلماسی اقتصادی یا ضعف عملکرد بازرگانان تجاری نیست، چراکه کاهش مراودات اقتصادی و تجاری می‌تواند به دلیل سیاسی نیز باشد.
این رایزن بازرگانی در حال اعزام به کشور عراق بیان کرد: زمانی که روابط سیاسی ما با کشوری مثل امارات متحده عربی با چالش روبه‌رو شد، کاهش مراودات تجاری و اقتصادی ایران با این کشور را در پی داشت یا در کشوری مثل عراق که اخیرا سخت‌گیری‌هایی را در مورد ورود کالا از ایران در دستور کار خود قرار داده بود، نمی‌توان این موضوع را صرفا سیاسی دانست چرا که عراق جزو کشورهایی است که قوانین و مقررات باثباتی ندارد.
ربیهاوی توضیح داد: ما با کشور عراق تا قبل از کاهش قیمت نفت، در مراودات اقتصادی با مشکلی روبه‌رو نبودیم، اما با کاهش قیمت نفت و با توجه به اینکه 90 درصد بودجه عراق از طریق نفت تامین می‌شود، این کشور ناگزیر است به درآمدهای غیرنفتی خود روی بیاورد که یکی از این راه‌ها، بستن گمرک خود و اعمال تعرفه برای ورود کالا به کشورش است زیرا عراق می‌تواند با اعمال تعرفه، تولیدات خود را مورد حمایت قرار دهد. به گفته رایزن بازرگانی در حال اعزام به کشور عراق، نمی‌توان گفت که رایزنان بازرگانی یا سیاسی ما در کشور عراق عملکرد موفقی در پیگیری مطالبات اقتصادی نداشته یا در این زمینه کوتاهی کرده‌اند.
رایزنان بازرگانی؛ پیش قراولان اقتصادی
از طرفی حسن فراجی، رایزن افتخاری مستقر در کشور اندونزی بر این باور است که در وهله نخست باید این موضوع را در نظر داشت که ما تازه تحریم‌های بین‌المللی را پشت‌سر گذاشته‌ایم و برای شروع فعالیت‌های اقتصادی نیاز به زمان داریم. فراجی با بیان این مطلب که ما در گذشته با توجه به تحریم‌ها، امکان مانور زیادی در عرصه اقتصادی نداشتیم، بیان کرد: بر همین اساس فعالیت اقتصادی محدودی در عرصه بین‌المللی داشته‌ایم؛ به‌طوری که فعالیت‌های سیاسی ما بیشتر به چشم می‌آید. علاوه بر اینها، به علت وجود مراودات و دیپلماسی سیاسی در عرصه بین‌الملل، اکثر فعالیت‌های اقتصادی نمود زیادی پیدا نکرده است. چراکه رایزنان بازرگانی در این زمینه تمام تلاش خود را برای پیگیری مطالبات اقتصادی در کشورهای هدف، به‌کار بسته‌اند. رایزن افتخاری مستقر در کشور اندونزی، عنوان کرد: در شرایط کنونی و با توجه به مهیا بودن شرایط برای فعالیت‌های اقتصادی ایران در دنیا و اعزام تعداد کثیری رایزن بازرگانی توسط سازمان توسعه تجارت به کشورهای هدف، امکان بازاریابی و توسعه صادرات به‌خوبی فراهم است. فراجی در عین حال بر این باور است که رایزنان بازرگانی همواره پیشقراولان اقتصادی کشور هستند که با مطالعه و بررسی بازارهای هدف، پیدا کردن نیاز کشورها، امکانات ورود به کشورهای هدف را برای تجار و بازرگانان ایرانی فراهم می‌کنند. رایزن مستقر در کشور اندونزی در پایان یادآور شد: البته باید این امر را هم مدنظر داشت که برخی از مواقع یک رایزن بازرگانی با مشکلات عدیده‌ای چون چالش‌های سیاسی و ... روبه‌رو می‌شود که مانع توسعه صادرات برای ایران می‌شود.